شهروند الكترونيك و خدمات قابل ارايه موسسه خدمات مديريت و فن آوري رشد قلم چي طبق تعریف، شهروند الکترونیک، فردی است که توانایی استفاده از خدمات برخط دولت‌ها را در حد مطلوب داشته باشد. درواقع شهروندان الکترونیک همان کاربران جوامع اطلاعاتی هستند. در زندگی امروزی، به دلیل تعدد وظایف شهروندان، هر فرد نیاز ها و وظایف گوناگونی دارد و برای ارضای بسیاری از نیاز های خود، مجبور به استفاده از شیوه های آسان و کم هزینه تر مي باشد. راه حل های الکترونیک که در کشور ما عموماً تحت شبکه جهانی اینترنت ارایه می گردند، یکی از روشهای جایگزین انجام فعالیت های روزمره شهروندی، مانند پرداخت قبوض، انجام امور بانکی، مراجعه به ادارات، دریافت مجوزات، خرید و فروش، آموزش و غیره است. به عنوان مثال یک کارمند مرد ، وظایف متعددی را در ارتباطات کاری و همچنین در زندگی زناشویی خود بر عهده دارد. در اداره می توان به پرو نامه های اداری، پیگیری نامه ها و انجام امور محوله اداری اشاره کرد و در زندگی شخصی از خرید وسایل منزل، نظارت بر پیشرفت فرزندان، تربیت فرزندان و غیره می توان نام برد. اکثر این فعالیت ها توسط ابزار های الکترونیکی قابل انجام هستند. به عنوان مثال به جای مراجعه به فروشگاه و گذراندن زمان طولانی برای انتخاب و خرید کالا، فرد می تواند با جستجو در اینترنت و سپس خرید از آن و پرداخت با کارت اعتباری خود، در وقت و زمان خويش بسیار صرفه جویی نمايد و نيز به دلیل سهولت جستجو در اینترنت تا حدود زیادی از خرید مناسب خود اطمینان حاصل نمايد. و یا در امر نظارت آموزشي فرزندان والدین می توانند با مراجعه به وب سایت محل تحصیل فرزندشان، از آخرین وضعیت تحصیلی ايشان مطلع شوند و یا حتی مواردی را در تالار گفتگو با معلمین و یا اولیای مدرسه مطرح نمایند. به دلیل گستردگی خدمات الکترونیکی که می توان ارایه داد، هر مقوله معمولاً با نام مجزایی مطرح می گردد. از این مقولات می توان تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک، سلامت الکترونیک، انتشارات الکترونیک، انتخابات الکترونیک و غیره را نام برد. شهروندی که بتواند از تمامی (یا اکثر) مقولات بالا جهت ارضای نیاز ها و خواسته های خود استفاده مناسب نمایند، یک شهروند الکترونیک نامیده می شود. پس برای تحقق کامل بحث شهروند الکترونیک در کشور، توسعه تک تک بستر های آن از جمله بانکداری الکترونیک، آموزش الکترونیک و غیره از اهمیت فراوانی برخوردار است. وضعیت شهروند الکترونیک در امریکا طبق اطلاعات ارایه شده در وب سایت Pew Internet ، تعداد مراجعین به وب سایت هایی که خدمات دولتی آمریکا را عرضه می کنند، به مقدار قابل توجهی افزایش یافته است. 60% از وب سایت های دولتی بیان داشته اند که میزان ارایه خدمات دولتی خود را گسترش داده اند. در ایالات متحده، یک شهروند الکترونیک برای یافتن قوانین مورد نیاز ، ارسال نظرات خود به مقامات و ادارات مسئول برای مشارکت تصمیماتش در سیاست های کشور و سایر کارکردهای مرتبط، هزاران بار از دولت الکترونیک بهره می برد. کارکردهای مرتبط با محیط زیست، تحصیل، سلامت به ترتیب در صدر خدمات الکترونیک ارایه شده در این کشور قرار دارند. وضعیت شهروند الکترونیک در اروپا در برنامه 5 ساله‌ای‌ که اتحادیه اروپا به منظور توسعه شهر نشینی الکترونیک تدوین نموده است ، عنوان شده که تمامی شهروندان اروپایی و حتی ناتوانان جسمی تا سال 2010 قادر به استفاده از خدمات دولت و شهرداری الکترونیک بااستفاده از ارتباطات فناوری نوین اطلاعات خواهند بود. در این برنامه علاوه براهداف و چشم انداز ها، راهکارهای عملی نظیر ریز برنامه‌ها، بودجه‌ها، آموزش‌ها نیز دیده شده است. به عنوان مثال، دولت نیوزلند علاوه بر هدف‌گذاری فوق عنوان نموده تا سال 2020 با توجه به فرصتهای فزآینده‌ای که فناوری شبکه و اینترنت به وجود می‌آورد،باید نوع اشتغال کارکنان دستگاه‌ های دولتی و سازمان‌های مرتبط با آن‌ها تغییر یابد. کشور انگلستان به عنوان یکی از پیشتازان توسعه شهرنشینی الکترونیک، تا به حال دستاوردهای بسیار خوبی داشته است ‌، به گونه‌ای که این کشور تا پایان سال 2005 میلادی صدها نوع از خدمات خود را به صورت الکترونیکی ارائه داده است. وضعیت کنونی شهروند الکترونیک در ایران کشور ما در سال 2007 میلادی با 18 میلیون کاربر اینترنت، %53.7از کل کاربران خاور میانه را به خود اختصاص داده است. اما سوال اصلی آن است که چند درصد از این کاربران توانایی بالفعل استفاده از کارکردهای شهروند الکترونیک را دارند و به زبان ساده تر چند درصد ایشان را می توان شهروند الکترونیک نامید؟ در کشور ما استفاده از نرم افزارهای گفتگو که معروف ترین آنها Yahoo Messenger می باشد طرفداران زیادی دارد و در يك تحقیق میدانی به عمل آمده در میان دانشجویان مشخص شده است که 74% از زمانی که دانشجویان در اینترنت صرف می کنند، مشغول استفاده از نرم افزار ها و سایت های گفتگو و دوست یابی هستند. در کشور ما تا به حال در بسیاری از بخش‌ها،کاربردهای مورد نیاز در حوزه‌های مختلف تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک و ... شناسایی و ایجاد گردیده است که با استفاده از زیرساخت ‌های فعلی فناوری اطلاعات کشور و بسترهای فنی، حقوقی، فرهنگی، اقتصادی فعلي تا حدودي قابل پیاده‌سازی مي باشد. مساله کم و بیش گریبانگیر تمامی کشورهاست. همچنین باید در نظر بگیریم که برخی از کاربردهایی که تابه حال ایجاد گردیده با اصل قابلیت استفاده سازگاری چندانی ندارند و در واقع بار چندانی را از دوش کاربر نمی کاهد. به هر صورت هم اکنون کاربران اینترنت در ایران با کاربردها و خدمات برخط زیادی که قابلیت استفاده مطلوبی نیز داشته باشند روبرو نیستند و طبیعتاً استفاده از این خدمات را نیز فرا نگرفته‌اند. بنابر این ما نمی‌توانیم این کاربران را شهروندان الکترونیک بنامیم. اما از طرف دیگر وقتی به کاربردهای قابل استفاده ای که در کشور ایجاد گردیده نگاه می‌کنیم، شاهدیم که این کاربران به سرعت استفاده از این کاربردها را فرا گرفته و به صورت بسیار فراگیر از آن‌ها استفاده می‌نمایند. این مسئله نشانگر آن است که چنانچه به حرکتهای خود در ایجاد بسترها و کاربردها شتاب بیشتری بدهیم، قطعاً از پتانسیل بسیار بالایی برخورداریم. مشکل اساسي دیگر در بحث شهروند الکترونیک در کشور ما، عدم دسترسی به خط ارتباطی اینترنت با سرعت مناسب است. متاسفانه در بسیاری از کاربردها، خصوصاً کاربردهایی که کاربر نیاز به دریافت یا ارسال حجم عظیمی از ارتباط دارد به دلیل کند بودن خطوط ارتباطی و مقدور نبودن برقراري ارتباط به نحو مطلوب و يا حتي در صورت برقراري ارتباط زمان و هزينه زيادي كه در بر دارد باعث مي شود كاربر روشهاي سنتي را ترجيح مي دهد. همچنین عدم آشنایی عموم مردم خصوصاً کسانی که بیشتر در جامعه فعالیت دارند با کامپیوتر و عدم دسترسی ایشان در زمان های ضروری به کامپیوتر و اینترنت در توسعه شهروند الکترونیک مزید بر علت شده است. فواید گسترش شهروند الکترونیک چیست؟ اینترنت ودیگر ابزارهای ارتباطی جدید، روش های جدیدی در زندگی بشر امروزی بوجود آورده‌اند. استفاده از خدمات برخط منافع بسیاری مانند کاهش آلودگی هوا، کاهش ترافیک، کاهش مصرف سوخت، کاهش هزینه‌ها، تسریع در انجام امور و ده‌ها منفعت دیگر درپی دارند. گسترش کارکردهای شهروند الکترونیک فرصت‌های جدیدی برای جامعه بوجود می‌آورد. به عنوان مثال، واژه ی Work @ Home یا Home Office در دنیای الکترونیک امروز با وجود ابزارهای جدید ارتباطی معنی و مفهوم تازه‌ای یافته‌اند. ازقدیم‌الایام خانه محل آسایش و فراغت از کار بوده، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی علاوه بر محل آسایش برای بسیاری از مشاغل به دفتر کار نیز تبدیل شده است. شهروند الکترونیک بایدبتواند با این مقوله‌های جدید به خوبی کنار آمده و به بهبود زندگی و اجتماع خود کمک کند. از فوايد اصلي پياده سازي شهروند الكترونيك در کشور ما افزایش عدالت اجتماعی، کاهش مراجعه به بانک ها، پوشش محدودیت فضای مناسب آموزشی خصوصاً در سطح تحصیلات عالی با توجه به تعدد متقاضیان این امر در کشور، کاهش ترافیک کلان شهر ها، کاهش مصرف سوخت در کشور، کاهش سفر های درون شهری و برون شهری، افزایش کارایی، کاهش قابل توجه هزینه های نیروی انسانی، کاهش مراجعه ارباب رجوع به ادارات، کاهش امکان دریافت و پرداخت رشوه، اطلاع رسانی صحیح، سریع و به هنگام، رشد و توسعه فرهنگ و هنر، افزایش رضایت مخاطب، کاهش هزینه های دولتی و امکان دریافت صحیح مالیات از مودیان مالیاتی مي باشد كه می توان به آنها اشاره نمود. متولیان اصلی شهروند الکترونیک در کشور چه نهادهایی هستند؟ در دنیا، متولیان اصلی شهروند الکترونیک، دولت ها هستند، چون در ابتدای امر پیاده سازی شهروند الکترونیک - همانطور که در قبل آمد از بخشهای متعددی تشکیل می گردد - نیازمند زیر ساختهاي مناسب تکنولوژیک و قانونی است. در کشور ما با توجه به ساختار نظام، به نظر می رسد که تمامی قوا، شامل قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضایه هریک وظایف جداگانه ای در پیاده سازی صحیح و مناسب شهروند الکترونیک در کشور دارند. قوه مجریه با پیاده سازی زیر ساختهای مناسب تکنولوژیک وظیفه اصلی در استقرار نظام الکترونیک در کشور را برعهده دارد. همچنین با توجه به شرح وظایف مندرج در قانون اساسی این گونه استنتاج می شود که اجرای زیر مجموعه دولت الکترونیک (از کلیت شهروند الکترونیک) بر عهده قوه مجریه باشد. همچنین واگذاری قسمتی از تصدی های دولتی در این حوزه به بخش خصوصی می تواند گام موثر در پیشبرد اهداف نظام و نیل به سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری در خصوص اصل 44 قانون اساسی باشد. همچنین وضع قوانین مناسب در این حوزه بر عهده قوه مقننه است. رسیدگی به جرایم احتمالی در این حوزه نیز بر عهده قوه قضاییه است. در همین راستا در قوه قضاییه، بخش هایي برای رسیدگی به جرایم الکترونیک مشغول به کار است. واژه شهروند الکترونیک از آنجا که با نام شهر و شهروند به وجود می آید، با شهرداری ها ارتباط تنگاتنگی خواهد داشت، لذا شهرداری ها نیز در این موضوع نقش بسیار مهمی دارند. شهرداری ها چه میزان می‌توانند برای عملیاتی شدن شهروند الکترونیک موثر باشند؟ شهرداری‌ به عنوان سازمانی که بیشترین تماس ‌را با زندگی روزمره مردم دارد، نقش بسیار مهمی در این امر ایفا می‌نماید. پرداختن به خدمات برخط و مقوله شهروند الکترونیک از بار مسوولیت‌های شهرداری به شدت خواهد کاست. به عنوان مثال، سال‌هاست که در کشور سعی می‌شود معابر و ساختمانها برای جانبازان و معلولان جسمی-حرکتی، مناسب ‌سازی گردد. بحث شهروند الکترونیک می تواند به این گروه از جامعه کمک بسیاری نماید. در شهرهای امروزه، به دلیل ساختار سازمان‌ ها و چیدمان و مسایل ساختمانی، افراد با توانایی جسمی کم، جانبازان و معلولان از شانس برابری برای دریافت خدمات‌ بهره‌مند نیستند، ولی در شهرهای الکترونیک این افراد بدون نیاز به جابجایی و یا استفاده از ابزارهای خاص و پیشرفته حرکتی، توانایی استفاده مطلوب و برابر از خدمات را خواهند داشت. اگر در برخی از سازمانهای ما در حال حاضر به دلیل عدم رعایت مسایل استاندارد ساختمانی، راهی برای بالا رفتن افراد با توانایی کم موجود نیست و افراد برای پیگیری یک نامه باید پله‌های متعددی را با زحمت بسیار طی کنند، در شهر الکترونیک و با وجود گیشه‌های الکترونیک افراد با فشردن چند دکمه همان کار را در ظرف چند دقیقه و بدون زحمت انجام خواهند داد. شهرداری‌ها به عنوان یکی از ارگان‌هایی که بیشترین خدمات را به شهروندان ارائه می‌نمایند، می‌توانند با الکترونیکی نمودن خدمات خود گام‌های موثری در بوجود آوردن شهرها و شهروندان الکترونیک و همچنین تشویق دیگران به ارائه واستفاده از خدمات برخط بردارند. عوامل و مواردی که می‌تواند در بهبود شهروند الکترونیکی موثر باشد؟ ایران، دارای جمعیت جوان و به نسبت تحصیل کرده و با هوشی است،بنابراین ما از پتانسیل بسیار بالایی در ایجاد شهروندان الکترونیک برخورداریم و یکی از نقاط قوت ما در سطح منطقه و بعضاً جهان همین ویژگی است. عمده‌ترین مساله درایجاد شهروند الکترونیک فرهنگ‌سازی و تشویق شهروندان به استفاده از خدمات برخط ارایه شده توسط دولت و دیگر نهادهای ارائه دهنده خدمات است. آموزش افراد جامعه اعم از کارمندان دولت، دانشجویان وغیره باعث ترویج فرهنگ استفاده از خدمات برخط خواهد شد. این آموزش‌ها می‌تواند از سطوح ابتدایی در دوران دبستان تا آموزش‌های عالی برای تربیت متخصصان این امر، آموزش‌های آزاد کوتاه و بلندمدت، آموزش‌های غیرمستقیم و یا حتی آموزش در کاربردهای خاص را در برگیرد. این آموزش‌ها باید توسط افراد متخصص و جهت نیل به اهداف مشخص سیاست‌گذاری و اجرا گردد. صرف آموزش‌های پایه کامپیوتر نمی‌توان باعث حرکت افراد به این سمت شد، بلکه باید در این آموزش‌ها جهت‌گیری کاملا" به سمت استفاده برخط از خدمات باشد. مساله بسیار مهم دیگر که می‌تواند به این فرهنگ کمک نماید، آموزش چگونگی استفاده از خدمات به جای بیان صرف وجود خدمات در اطلاع رسانی هاست. متاسفانه تاکنون به جز در موارد انگشت‌ شمار در اطلاع رسانی ها فقط سعی در اعلام ارایه خدمات نموده‌ایم که این به تنهایی برای تشویق شهروندان به استفاده از این خدمات کارساز نیست. به عنوان مثال در تبلیغات تلویزیونی به کرات از وجود یک خدمت الکترونیکی نام برده می‌شود، اما معمولاً چگونگی استفاده از این خدمت در هیچ کجای این تبلیغات تلویزیونی و یا جای دیگر بیان نمی‌شود. صرف اینکه وجود یک خدمت به صورت الکترونیکی اعلام گردد، باعث بکارگیری آن توسط شهروندان نمی شود. بلکه باید بطور کاملاً واضح و عملی و از دید یک شهروند چگونگی استفاده از آن خدمت به نحو بسیار شایسته در وب سایت، تلویزیون و یا هر رسانه دیگر مناسب آن خدمت آموزش داده شود. مساله مهمتر برای ترویج شهروند الکترونیک آن است که صرف ایجاد یک وب سایت نمی توان ادعا کرد که یک شرکت و یا سازمان یک سازمان الکترونیک است و درحال ارایه خدمات الکترونیک به مخاطبان خود است. متاسفانه به جز بانکها ( که ایشان نیز بطور کامل و عملی هنوز موفق به برقراری سیستم بانکداری الکترونیک موبایلی یا موبایل بانکینگ نشده اند) سایر نهادها و ارگانهاي کشور هنوز فقط بوسیله اینترنت اقدام به ارایه خدمات الکترونیک می نمایند، در حالیکه اکثر پیش بینی ها در جهان به این نتیجه می رسد که گوشی های موبایل در آینده گوی سبقت را از کامپیوتر های شخصی می ربایند. توجه به مدیا های مختلف برای ارایه خدمات الکترونیک برای ایجاد یک جامعه واقعی الکترونیک از ضروریاتی است که کمتر به آن پرداخته شده است. آیا رایانه های شخصی تنها ابزار شهروند الکترونیک هستند؟ از زمان اختراع اولین رایانه تا رایانه های امروزی، تغییرات شگرفی در طراحی، حجم، قیمت و کارایی رایانه های، بخصوص رایانه های شخصی اتفاق افتاده است. روز به روز رایانه ها وسیله های پرقدرت تر و ارزان تری می شوند. اما نکته جالب در این خصوص ورود سایر وسایل الکترونیکی خصوصاً گوشی های تلفن همراه با کارکرد های مشابه به این حوزه است. پیشرفت استفاده از گوشی های تلفن همراه باعث شده است که تلفن همراه به پرمخاطب ترین وسیله الکترونیکی روز جهان بدل شود. همچنین گوشی های امروزی تلفن همراه بسیاری از توانایی های کامپیوتر های شخصی را دارند و علاوه بر آن، مزیت اصلی تلفن های همراه نسبت به رایانه های شخصی، در دسترس بودن همیشگی آنها، استفاده آسان، سازگاری بیشتر با محیط زیست ، ارزان تر بودن آنها نسبت به رایانه های شخصی خصوصاً رایانه های همراه و برقراری ارتباط آسان و همیشگی آنها با دنیای خارج است. تمامی این موارد باعث شده است که تلفن های همراه به مراتب ابزارهای مناسب تری در اختیار شهروند الکترونیک نسبت به رایانه ها باشند، اما مشکل اصلی در این خصوص کمبود برنامه های موبایلی مناسب برای کاربردهای شهروند الکترونیک و همچنین دشوار بودن انتقال یک برنامه موبایلی که معمولاً یک جاوا اپلیکیشن است، به موبایل شهروند می باشد. خوشبختانه در کشور ما، همپای کشور های پیشرفته جهان، شرکت هایی که توانایی ارایه خدمات برنامه نویسی در جهت کارکردهای شهروند الکترونیک بر روی گوشی های تلفن همراه را داشته باشند، وجود دارد، همچنین اختراعات و تولیداتی در خصوص ارسال و دریافت اطلاعات به گوشی های تلفن همراه در کشور، در مقیاس صنعتی وجود دارد. همچنین اپراتور ایرانسل اقدام به ارایه سرویس GPRS نموده است و همچنین همراه اول نیز به زودی اقدام به ارایه سرویس GPRS می نماید. در صورت ارایه این سرویس، دسترسی به اینترنت برای عموم مردم بر روی گوشی های تلفن همراه ممکن می شود. لازم به ذکر است راه حل دو مشكل فوق الذکر به دست متخصصان ایرانی شاغل در موسسه رشد قلم چي وجود دارد. حتی در صورت عدم وجود شبکه فراگیر GPRS ، شاهکار ارتباطات دیجیتال، یعنی واسط بلوتوث می تواند با رويكردي متفاوت حجم عمده ای از وظایف آن را بر عهده گیرد. بزرگترین مزیت بلوتوث نسبت به GPRS، رایگان بودن استفاده از بلوتوث برای گیرنده و فرستنده است، مزیتی که باعث شده در کشور هاي پیشرفته، حجم عظیمی از کارکردهای شهروند الکترونیک، بر دوش واسط بلوتوث قرار گیرد. همانطور که در قبل اشاره شد، در کشور حدود 18 میلیون کاربر اینترنت وجود دارد، اما نکته قابل توجه آن است که کاربران تلفن همراه در کشور ما حدود 28 میلیون نفر هستند. از این تعداد حدود 24/518/000 نفر خط، خط ارایه شده همراه اول می باشد که به زودی تمامی این مشترکین امکان دسترسی به اینترنت از طریق GPRS را خواهند داشت. همچنین حدود سه میلیون نفر مشترک ایرانسل هستند که در حال حاضر امکان استفاده از خدمات GPRS را دارند و فقط 720 هزار نفر که مشترکین تالیا هستند از خدمات GPRS محرومند، اما نکته قابل توجه آن است که تنها واسط برقراری ارتباط دیجیتال دیتا برای تلفن های همراه GPRS نیست و رابط بلوتوث به نسبت دارای مزیت های نسبی فراوانی به GPRS است که حتی در صورت وجود GPRS نیز نمی توان از مزیت های آن چشم پوشی کرد. در زمینه کارکردهای شهروند الکترونیک بر روی گوشی های تلفن همراه، مطالب مبسوط است، لذا در این مقاله ادامه مطالب در این حوزه از حوصله یک مقاله خارج است. به یاری باری تعالی در مقالات بعدی به این مهم بیشتر می پردازیم و سعی بر آن داریم تا شهروند الکترونیک را بر روی دو بستر تلفن همراه و کامپیوتر های شخصی در زیر مجموعه های آن از جمله دولت الکترونیک، پلیس الکترونیک، آموزش الکترونیک و غیره بیشتر مورد بحث قرار دهیم. شهرالکترونیک چیست؟ شهرالکترونیک در حقیقت مدل الکترونیک و مجازی فعالیت‌ها در یک شهر با همان روابط و کارکردها و پیچیدگی‌ها و مسائل موجود در آن است. در این شهر،در شکل آرمانی آن افراد باید توانایی انجام کلیه امور مربوط به خود را از هر مکان ودر هر زمان با بهترین کیفیت داشته باشند. شهروندان در ادارات، منازل و حتی در سفر توانایی انجام و پیگیری امور و کارهای خود را به راحتی و بدون نیاز به مراجعه حضوری و با استفاده از ابزارهای الکترونیکی دارند. در این سامانه شهروندان از امکانات یکسان و برابر برای انجام امور برخوردار خواهند بود و برخلاف ساختار شهر فعلی که افرادی عملاً به دلایل مختلف مانند بعد مسافت تا مراکزخدمات، محدودیت ساعت کار ادارات و غیره امکان استفاده برابر و یکسان از خدمات را ازدست می‌دهند، عدالت اجتماعی بیشتر حکم فرما خواهد بود. این مشکل حتی به تراکم جمعیت در نقاط خاصی از شهرها و حتی در کلان مساله به شهرهای خاصی از کشورها انجامیده است. در شهر الکترونیک شهروندان خدمات مورد نیاز خویش را به سهولت و با صرف زمان و هزینه‌ای بسیار کمتر دریافت می‌نمایند. اولین گام در رسیدن به این آرمان شهر عزم راسخ دولت و سپس شهروندان برای رسیدن به آن است. همچنین هماهنگی دستگاه‌های دولتی برای پیوستن به این جریان بسیار مهم است. استفاده از سایت‌های قابل استفاده و قابل اطمینان، مبتنی بر استانداردهای جهانی برای ارایه خدمات دولتی یکی از مهم ترین گامها در تسهیل استفاده کاربران و زمینه ساز ایجاد شهرهای الکترونیک است. در این شهرها، سایت‌ها و پورتال‌های وبی یا موبایلی عملاً به محل تعامل شهروندان و ارائه‌دهندگان خدمات تبدیل شده و افراد در تماس مستقیم و مستمر بااین ابزار می‌باشند. مطمئناً اگر این ابزار قابل استفاده برای آحاد افراد جامعه نباشد، عملاً بحث شهروند و دولت الکترونیک به نقطه بن‌ بست خواهد رسید. مساله مهم دیگر تبیین خدمات ارایه شده و ایجاد یک طرح بلندمدت برای تغییر نوع تعامل افراد با سازمانها و دولت است. سازمانها و شهروندان هر دو باید توانایی و فرصت این تغییر شیوه را داشته باشند. این تغییرات نباید به گونه‌ای شتاب زده و بدون بررسی چالشها وفرصتها ایجاد شود، چرا که این تعویض‌ها و جابجایی‌ها باعث سردرگمی شهروندان و پرسنل سازمان‌ها و عدم اعتماد به سرویس ارایه شده می‌شود. روند تغییر حرکت سازمانها به سمت الکترونیکی شدن باید طبق یک برنامه زمانبندی معقول و مطلوب و هماهنگ با یکدیگر و نیز دیگر مواردی چون فرهنگ‌سازی و آموزش به انجام رسد. موسسه خدمات مديريت و فن آوري رشد قلم چي با توجه به تجربيات ارزشمند خود در بسياري از حوزه هاي تحقق شهروند الكترونيك در كشور، آمادگي خود را براي ارايه خدمات مشاوره اي در اين خصوص به تمامي بخش هاي غير دولتي و دولتي اعلام مي نمايد.